Produkcja ekologiczna zyskuje na znaczeniu, szczególnie w kontekście wyzwań związanych z ochroną bioróżnorodności i zmianami klimatycznymi[i]. Oparte na harmonii z naturą podejście do upraw roślin, chowu zwierząt czy przetwórstwa żywności to opcja, na którą stawia coraz większa liczba konsumentów[ii]. Poznanie podstawowych zasad produkcji ekologicznej może pomóc zrozumieć, dlaczego produkty ekologiczne zdobywają coraz większą popularność[iii]. Dlatego przedstawiamy kluczowe dla rolnictwa ekologicznego pojęcia: dbałość o bioróżnorodność, unikanie chemicznych środków ochrony roślin, troska o dobrostan zwierząt oraz system certyfikacji ekologicznej.
A jak alternatywa dla środowiska
Rolnictwo od wieków przekształca krajobraz, adaptując żyzne, dogodnie położone tereny pod uprawę roślin czy pastwiska. Wraz z intensyfikacją produkcji rolnej stopień wykorzystania środowiska znacznie się zwiększył, odbijając się negatywnie na jakościowym składzie flory i fauny[iv]. Oznaczało to mniej naturalnych siedlisk zwierząt, jak łąki czy lasy, które ustąpiły miejsca jednorodnym plantacjom, a konsekwencji mniejszą liczbę owadów, w tym cennych dla nas zapylaczy, ptaków, a nawet drobnych ssaków, jak myszy polne, nornice czy jeże[v].
Mniej więcej sto lat temu zaczęto dostrzegać, że wielkopowierzchniowe, jednogatunkowe uprawy, na których stosuje się herbicydy, pestycydy i nawozy sztuczne, stanowią zagrożenia dla różnorodności biologicznej. Zaczęły rozwijać się różne koncepcje rozwoju rolnictwa, m.in. rolnictwa biodynamicznego[vi], którego podstawą była dbałość o ochronę dzikiej przyrody przez stosowanie tradycyjnych metod uprawy roślin i chowu zwierząt. Doświadczenia ruchów biologicznych m.in. we Francji, Niemczech i Wielkiej Brytanii doprowadziły do uksztaltowania się podstaw unijnego systemu rolnictwa ekologicznego[vii].
Jego zasady są ustanowione na poziomie przepisów unijnych. Obecnie obowiązujące Rozporządzenie UE 2018/848[viii], dotyczące ekologicznej produkcji rolnej, ma na celu wspieranie praktyk rolniczych bardziej przyjaznych środowisku, m.in. poprzez obowiązkowy płodozmian i zielony nawóz, ograniczenie użycia chemikaliów, a także promowanie dobrostanu zwierząt. O potrzebie przywracania bioróżnorodności w Europie, w tym lasów, mokradeł, rzek, jezior czy obszarów przybrzeżnych, o przywracaniu populacji dzikich zwierząt i roślin, o zapobieganiu utracie gatunków i siedlisk oraz o promowaniu zrównoważonego korzystania z zasobów naturalnych mówi „Unijna strategia na rzecz bioróżnorodności 2030”[ix]. Jednym z kluczowych działań w ramach europejskiego zielonego ładu jest także strategia „Od pola do stołu”, która skupia się na tworzeniu zrównoważonego systemu żywnościowego, zwiększaniu powierzchni upraw ekologicznych, ograniczeniu strat żywności i emisji gazów cieplarnianych, a także zmniejszenie zużycia pestycydów i nawozów chemicznych[x].
Obecnie do najważniejszych, udowodnionych przykładów pozytywnego wpływu praktyk rolnictwa ekologicznego na środowisko zalicza się: mniejszą emisję dwutlenku węgla do atmosfery[xi], zmniejszenie erozji gleby i zapobieganie powodziom[xii] i ochronę bioróżnorodności (46-72 proc. więcej siedlisk półnaturalnych, 30 proc. więcej gatunków fauny i 50 proc. więcej gatunków fauny niż w gospodarstwach konwencjonalnych)[xiii].
B jak „bez chemii”
Zwrot „bez chemii” to oczywiście uproszczenie. Odnosi się do głównych zasad ekologicznej produkcji rolnej – zakazu stosowania nawozów sztucznych i pestycydów w gospodarstwach ekologicznych na rzecz naturalnych metod i substancji do pielęgnacji roślin i zwalczania szkodników oraz zakazu stosowania genetycznie modyfikowanych organizmów (GMO) oraz ich produktów. Rolnicy ekologiczni muszą korzystać z alternatywnych sposobów upraw, takich jak odpowiedni dobór roślin w zależności od warunków glebowych, stosowanie płodozmianu oraz regularne używanie nawozów organicznych (obornik, kompost, gnojownica, popiół drzewny). Ponadto, ważnym elementem jest stosowanie międzyplonów, które pomagają w walce z erozją gleby i rozwojem chwastów[xiv].
W chowie zwierząt w gospodarstwie ekologicznym dużą wagę przywiązuje się do dobrostanu. Niezwykle ważne jest, aby stworzyć warunki zapewniające zwierzętom komfort fizyczny i psychiczny[xv]. Do podstawowych zasad należy zapewnienie zwierzętom przestrzeni do naturalnego zachowania, eliminacja stresu i bólów oraz szybka reakcja w przypadku problemów zdrowotnych. Wyklucza się stosowanie antybiotyków w celach zapobiegawczych. Są dozwolone tylko wtedy, gdy zwierzę wykazuje objawy konkretnej choroby, a inne metody leczenia zawiodły. Jeżeli lek został zastosowany, obowiązuje obowiązek karencji – okresu, który musi upłynąć od podania leku do momentu, w którym produkty pochodzące od zwierzęcia (np. mleko, mięso) mogą być sprzedawane. W ekologicznej produkcji zwierzęcej zabrania się także stosowanie hormonów wzrostu, sterydów i innych substancji stymulujących rozwój zwierząt[xvi].
Przetwórstwo w produkcji ekologicznej ma na celu zachowanie jak najwyższej jakości surowców rolnych. Przetwarza się je tylko w niezbędnym stopniu, stosując metody mechaniczne i fizyczne oraz bardzo ograniczoną liczbę dozwolonych substancji pomocniczych[xvii]. Zabronione jest używanie syntetycznych dodatków, GMO oraz promieniowania jonizującego. Produkty przetworzone mogą być oznaczone jako ekologiczne, pod warunkiem, że co najmniej 95 proc. ich składników pochodzi z upraw ekologicznych. Także przetwórnie ekologiczne muszą spełniać określone wymagania sanitarne i techniczne, m.in. pomieszczenia nie mogą być traktowane pestycydami, wykluczone są toksyczne materiały budowlane czy farby.
C jak certyfikacja ekologiczna
Wszyscy producenci żywności podlegają określonym rygorom, a o certyfikowanych producentach żywności ekologicznej można powiedzieć, że podlegają rygorom 2.0. Oznacza to, że aby wypuścić produkt ekologiczny na rynek, wytwórca musi spełnić wymogi obowiązujące wszystkich przedsiębiorców w branży spożywczej, a dodatkowo spełnić normy związane z rolnictwem ekologicznym. Zanim rolnik uzyska certyfikat ekologiczny przechodzi okres konwersji. Następnie jest corocznie kontrolowany przez jednostki certyfikujące podczas zapowiedzianych, jak i niezapowiedzianych wizyt, które mają na celu sprawdzić zgodność działań z wymogami ekologicznymi[xviii]. W razie podejrzeń, że stosowane są niedozwolone środki lub techniki, jednostki mogą pobierać próbki do badań. Przetwórcy, firmy pakujące oraz hurtownie zajmujące się ekologicznymi produktami rolnymi również muszą posiadać certyfikaty ekologiczne wydawane przez jednostki certyfikujące. Proces produkcyjny jest więc kontrolowany aż do zamknięcia towaru w ostatecznym opakowaniu, które dociera do klienta[xix].
We wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej obowiązują te same zasady certyfikacji ekologicznej. Mimo że procedury są kosztowne i czasochłonne, dają konsumentom pewność, że żywność ekologiczna powstaje bez użycia syntetycznych środków chemicznych, napromieniowania czy organizmów modyfikowanych genetycznie.
Ekologiczne produkty spełniające wymogi produkcji ekologicznej są oznaczone unijnym logo z 12 białych gwiazdek ułożonych w kształt liścia, na zielonym tle, czyli tzw. Euroliściem. Obok logo produkcji ekologicznej UE musi być zamieszczony numer kodowy jednostki certyfikującej, a także wskazanie pochodzenia surowców rolnych wchodzących w skład produktu (z UE, spoza UE lub z obu obszarów)[xx].
Źródła:
[i] https://zielonewiadomosci.pl/tematy/energetyka/rolnictwo-i-zywnosc-a-zmiana-klimatu/
[ii] https://www.bankier.pl/wiadomosc/Wartosc-rynku-ekologicznej-zywnosci-wynosi-juz-ok-2-mld-zlotych-a-bedzie-tylko-lepiej-8779404.html
[iii] Tamże.
[iv] B. Sarapatka, J. Urban, Rolnictwo ekologiczne w praktyce, Wydawnictwo ITP, Warszawa-Falenty 2012.
[v] https://sustainablyforward.com/how-does-organic-farming-help-the-environment/#google_vignette
[vi] https://demeter-polska.pl/historia/
[vii] https://www.dbc.wroc.pl/Content/23683/PDF/240_Golinowska_M_Rozwoj%20roln%20ekolog_DBC.pdf
[viii] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX%3A32018R0848
[ix] https://www.gov.pl/web/wprpo2020/strategia-na-rzecz-bioroznorodnosci-2030
[x] https://koalicjazywaziemia.pl/2020/06/05/co-proponuje-nam-strategia-od-pola-do-stolu-czesc-i/
[xi] https://energiadlawsi.pl/rolnictwo-ekologiczne-emisja-gazow-cieplarnianych
[xii] https://www.agropolska.pl/uprawa/uprawa-roli/erozji-wodnej-gleb-trzeba-przeciwdzialac,443.html
[xiii] https://www.ifoam.bio
[xiv] https://rolmarket.pl/blog/nawozenie-ekologiczne
[xv] https://cdr.gov.pl/pol/aktualnosci/dobrostan_zwierzat.pdf
[xvi] Tamże.
[xvii] https://www.aleeko.pl/blog/426,zasady-przetworstwa-ekologicznego.html
[xviii] https://biokurier.pl/jedzenie/jak-dziala-certyfikacja-ekologiczna-krok-po-kroku/
[xix] Tamże.
[xx] https://agriculture.ec.europa.eu/farming/organic-farming/organic-logo_pl
